“Х банк” ХХК-ийн гомдолтой,

Татварын ерөнхий газрын улсын байцаагч

нарт холбогдох захиргааны хэрэгт Хүн амын

орлогын албан татварын тухай хуулийн

зарим зүйл, заалтыг тайлбарлан хэрэглэх тухай

 Монгол Улсын дээд шүүхийн Захиргааны хэргийн танхимын шүүгч Г.Банзрагч би ”Х банк”  ХХК-ийн гомдолтой, Татварын ерөнхий газрын Хяналт шалгалт, арга зүйн газар болон Улсын төсвийн орлого хяналтын газрын хяналт шалгалтын хэлтсийн татварын улсын байцаагч нарт холбогдох татварын маргааныг шийдвэрлэсэн нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн 2024 оны 01 дүгээр сарын 03-ны өдрийн 128/ШШ2024/0021 дүгээр шийдвэр, Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн 2024 оны 05 дугаар сарын 28-ны өдрийн 221/МА2024/0353 дугаар магадлалыг эс зөвшөөрч хэргийн оролцогч нараас гаргасан гомдлыг Улсын дээд шүүхийн хяналтын шатны Захиргааны хэргийн 2024 оны 09 дүгээр сарын 23-ны өдрийн шүүх хуралдаанаар хянан хэлэлцэж, хэргийг эцэслэн шийдвэрлэхэд Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн (2006 оны) 13 дугаар зүйлийн 13.1.3, 13.4, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн (2006 оны) 9 дүгээр зүйлийн 9.1.3, 9.3 дахь хэсгийг тайлбарлан хэрэглэх талаар санал гаргасан боловч шүүх бүрэлдэхүүний олонх дэмжээгүй тул Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16.1.6-д “шүүх бүрэлдэхүүнтэйгээр хянан шийдвэрлэж байгаа хэргийн талаар саналаа бие даан гаргах, хууль хэрэглээний талаар тусгай саналтай бол бичгээр гаргаж хэрэгт хавсаргах”, 22 дугаар зүйлийн 22.6-д “Шүүх хамтын зарчмаар хэрэг, маргааныг хянан хэлэлцэхдээ олонхын саналаар шийдвэр гаргана. Хяналтын шатны шүүхийн шүүгч тусгай саналаа шүүхийн цахим хуудаст байршуулж, нийтлэх эрхтэй” гэж тус тус заасны дагуу тусгай санал бичив.

Нэг. Хэргийн үйл баримтын талаар:

1.Хариуцагч нараас гомдол гаргагч компанийн 2012-2016 оны албан татварын ногдуулалт, төлөлтийн байдалд хяналт шалгалт хийж, 6 төрлийн зөрчлийг илрүүлэн маргаан бүхий акт болох шийтгэлийн хуудсаар нийт 8,093,019,484.12 төгрөгийн төлбөр (нөхөн татвар, торгууль, алданги) оногдуулсныг гомдол гаргагч эс зөвшөөрч, уг актын Нэг.-ийн 6 дахь заалтаас бусад хэсгийг хүчингүй болгуулахаар маргажээ.

2.Шийтгэлийн хуудасны шийдвэрлэсэн нь хэсгийн Нэг.-ийн 1-д гомдол гаргагчийг “ногдол ашиг хувь нийлүүлэгч нарт олгохдоо суутгагчийн үүрэг биелүүлээгүй” гэж буруутган, 17,209,782,000 төгрөгийн зөрчилд 2,753,565,300 төгрөгийн нөхөн татвар, 826,069,690 төгрөгийн торгууль, 550,713,060 төгрөгийн алданги, нийт 4,130,347,950 төгрөгийн төлбөр тогтоосон байна.[1]

3.Монголбанкны 2015 оны 03 дугаар сарын 13-ны өдрийн А-6/271 дүгээр албан бичгээр гомдол гаргагч компанийн гүйцэтгэх захиралд хандаж ногдол ашиг хуваарилахгүй байхыг мэдэгдсэн (1-р хх.66-р талд), Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн 2015 оны 04 дүгээр сарын 01-ний өдрийн А-58 дугаар тушаалаар “Банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг 50 тэрбум болгон нэмэгдүүлэх”-ээр шийдвэрлэсэн, Монголбанкны 2015 оны 04 дүгээр сарын 07-ны өдрийн А-6/348 дугаар албан бичгээр А-58 дугаар тушаалыг хавсаргаж, шинэчлэн тогтоосон хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн шаардлагыг хэрхэн хангаж ажиллах талаарх төлөвлөгөөг тогтоосон хугацаанд ирүүлэхийг мэдэгдсэн байна (1-р хх.67-р талд).   

4.Дээрх Монголбанкны тушаал, шийдвэрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор “Х банк”  ХХК-ийн Хувьцаа эзэмшигчдийн хурлын 2015 оны 10 дугаар сарын 28-ны өдрийн 7 дугаар тогтоолоор “нэгж энгийн хувьцааны үнийг 5000 төгрөгөөс 8000 төгрөг болгож өсгөх”-өөр шийдвэрлэж, Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн 2015 оны 12 дугаар сарын 03-ны өдрийн А-1/1269 дүгээр албан бичгээр өгсөн зөвшөөрлийн[2] дагуу нөөцийн сангаас 5 тэрбум төгрөг, нэмж төлөгдсөн капитал данснаас 14 тэрбум, нийт 19 тэрбум төгрөгийг хувьцаа эзэмшигч “С х” ХХК-д 7,838,823,000 төгрөг, “Т б т” ХХК-д 4,356,531,000 төгрөг, “Олон улсын санхүүгийн корпорацид” 1,768,338,000 төгрөг, “Э э и” ХХК-д 2,487,048,000 төгрөг, иргэн Д.Х-д 2,527,380,000 төгрөг, “Х банк”  ХХК-д 818,898,000 төгрөгийг хувьцаа эзэмшигчдийн “энгийн хувьцааны данс”-нд гүйлгээ хийж хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн хэмжээг нэмэгдүүлсэн байна.

5.Гомдол гаргагчаас “... Банкны тусгайлсан зохицуулалтын хүрээнд хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг 50 тэрбум болгож өсгөх үүрэг хүлээсэн тул энгийн хувьцааны нэрлэсэн үнийг 5000 төгрөгөөс 8000 төгрөг болгон өсгөсөн. Энэ нь хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн хэмжээг нэмэгдүүлсэн болохоос ногдол ашиг хуваарилаагүй, ногдол ашгийг хувьцаанд хөрвүүлнэ гэдэг нь тухайн хүнд тодорхой тооны хувьцаа нэмж хөрвүүлэх тухай ойлголт юм, гэтэл хувьцааны тоо ширхэг нэмэгдсэн зүйл байхгүй. Хувьцааны нэрлэсэн үнэ өслөө гээд илүү ногдол ашиг авахгүй. Нэмж төлөгдсөн капитал данс нь эздийн өмч гэдэг баланс дээр бүртгэлтэй байдаг ...” гэх зэргээр нэхэмжлэлийн шаардлагын үндэслэлээ тодорхойлсон бол,

хариуцагч нараас “... 6 хувь нийлүүлэгчдийн хөрөнгө 32 тэрбум байснаас 50 тэрбум болж, эцсийн дүндээ 17,2 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдсэн, аль данснаас хэдэн төгрөг хуваарилсан нь ач холбогдолгүй. Бичилт хийсэн тул ногдол ашиг хуваарилсан гэж үзэж байгаа. Ногдол ашгийг заавал бэлнээр тараасан байхыг шаардахгүй. Нэгж хувьцааныхаа үнийг нэмэх замаар 50 тэрбум болгоод 6 хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгө нэмэгдсэн, хувьцаанд ногдох үнэ өсчихсөн учраас нэгж хувьцааны үнийг нэмэгдүүлэх замаар ногдол ашиг хүртсэн тул татвар төлнө” гэж маргажээ.

Хоёр. Шүүхийн шийдвэрийн дүгнэлтүүд:  

1.Анхан шатны шүүхээс маргаан бүхий актын холбогдох хэсгийн нөхөн төлбөрийг хэвээр үлдээж, торгууль, алдангийг хасч шийдвэрлэхдээ “... Компанийн хуримтлагдсан ашгаас байгуулсан нөөцийн сан данс, хувьцааны нэрлэсэн үнээс илүү төлөгдсөн дүнг бүртгэдэг, хувьцааны урамшууллыг илэрхийлсэн данс болох нэмж төлөгдсөн капитал данснаас гүйлгээ хийж, хувьцаа эзэмшигчдийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгийг нэмэгдүүлсэн нь компанийн өөрийн хөрөнгө уг мөнгөн дүнгээр буурч, харин хувьцаа эзэмшигчийн компанид оруулсан хувь нийлүүлсэн хөрөнгө уг мөнгөн дүнгээр өссөн байх тул “Х банк”  ХХК-ийн хувьцаа эзэмшигчид нь ногдол ашгийн орлого хүртсэн гэж үзэхээр байна. Харин хариуцагч нараас дээрх зөрчилд торгууль, алданги ногдуулсан нь үндэслэлгүй. Учир нь энэ тохиолдолд “Х банк”  ХХК-ийн хувьцаа эзэмшигч нар нь орлого олж буй татвар төлөгч, харин “Х банк”  ХХК нь энэ харилцаанд суутгагчийн чиг үүрэгтэй оролцогч байх тул Татварын ерөнхий (2008 оны) хуулийн 29 дүгээр зүйлийн 29.1.5-д зааснаар суутгагчаар зөвхөн төсөвт төлөөгүй татварыг нөхөн төлүүлэхээр байна ...” гэж дүгнэсэн.

2.Давж заалдах шатны шүүхээс “... Хувьцааны урамшууллыг илэрхийлсэн данс болох нэмж төлөгдсөн капитал данснаас гүйлгээ хийж, хувьцаа эзэмшигчдийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгийг нэмэгдүүлсэн нь “Х банк” ХХК-ийн хувьцаа эзэмшигчид ногдол ашгийн орлого хүртсэн гэж үзэхээр байна. Суутган төлөгчийн үүргээ биелүүлээгүй этгээдэд торгуулийн хариуцлага ногдуулахгүй, харин шилжүүлсэн орлогод татвар ногдуулж, түүний хөрөнгөөс гаргуулахдаа алдангийн хамтаар төлүүлэх эрхтэй ...” гэж дүгнэн маргаан бүхий актын нөхөн төлбөр, алдангийг хэвээр үлдээж, торгуулийн хэсгийг нь хассан өөрчлөлт оруулсан байна.

3.Хяналтын шатны шүүхээс давж заалдах шатны шүүхийн шийдлийг зөв гэж үзэхдээ дараах дүгнэлтүүдийг хийсэн. Үүнд:

-“... “Х банк”  ХХК нь өөрийн хувьцаа эзэмшигч нэг бүрийн нэр дээрх энгийн хувьцааны дансанд нийт 19 тэрбум төгрөгийг өөрийн нөөцийн сан, нэмж төлөгдсөн капитал данснаас гаргаж, хувааж шилжүүлсэн нь хувьцаа эзэмшигч нарт “мөнгөн бус хэлбэрээр ногдол ашиг хуваарилсан” агуулгатай.

-Компанийн хуримтлагдсан ашгийн нөөцийн санд компанийн үйл ажиллагаанаас олсон ашгийг бүртгэдэг байх бөгөөд уг сангаас болон хувьцаа зарснаас олсон ашиг болон өөр бусад ашгийг бүртгэдэг “нэмж төлөгдсөн капитал” данснаас хөрөнгө гаргаж хувьцаа эзэмшигч нарын нэгж хувьцааны үнийг өсгөсөн нь тухайн хувьцаа эзэмшигчийн хувьд ногдол ашиг хүртсэнтэй ижил, эдийн засгийн үр ашиг олсон гэж үзэх үндэслэлтэй. Тухайлбал, “Х банк”  ХХК нь өөрийн хувьцаа эзэмшигч иргэн Д.Х-гийн эзэмшиж буй нэгж хувьцааны үнийг 5000 төгрөгөөс 8000 төгрөг болгож өсгөх шийдвэр гаргаж, түүний нэр дээрх энгийн хувьцааны дансанд 2,527,380,000 төгрөгийн гүйлгээ хийгдэж, нягтлан бодох бүртгэлд “эздийн өмч” баланс дээр бүртгэгдсэн нь  Хувь хүний орлогын албан татварын тухай (2006) хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.4-т заасан “... хувь нийлүүлсэн хуулийн этгээдээс ашиг хуваах, хувь хүртээх хэлбэрээр авсан мөнгөн бус орлого” гэж үзэх үндэслэлтэй, хувьцаа эзэмшигч хэдийгээр уг мөнгийг бодит байдалд өөртөө шууд аваагүй ч өмч хөрөнгийн хэмжээ нэмэгдсэн, энэ нь тухайн этгээдүүдийн хувьд “орлого бодитоор олсон” буюу татвар төлөх үндэслэл болно. Иймд “Х банк”  ХХК нь Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай (2006) хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.5-д заасны дагуу татвар суутган авч төсөвт төлөх үүрэгтэй байжээ ...

-Аж ахуйн нэгж нь олсон ашгаа хувьцаа эзэмшигч нарт ногдол ашиг болгон хуваарилах үед аж ахуйн нэгж болон түүний хувьцаа эзэмшигч нь тус тусдаа бие даасан, нэг нэгнээсээ үл хамаарах татвар төлөгч болох бөгөөд энэ тохиолдолд компани нь өөрийн үйл ажиллагаанаас олсон ашгийг хувьцаа эзэмшигч нарт мөнгөн бус хэлбэрээр, үнэт цаасны хэлбэрээр хуваарилсан, уг хуваарилагдсан 19 тэрбум төгрөгийг тухайн “компанийн өмч хөрөнгөөс гараагүй”, эсхүл “хувьцаа эзэмшигч орлого олоогүй” гэх үндэслэлгүй, ашгаар бий болсон хөрөнгөөс эздийн нэгж хувьцааны үнийг өсгөж, үнэт цаасны хэлбэрээр ногдол ашиг тараасан байна.

-Компанийн тухай хуулийн 30 дугаар зүйлийн 30.2-т “Компанийн балансад тусгагдсан биет болон биет бус хөрөнгийн дүнгээс компанийн нийт өр төлбөрийг хасаад үлдсэн хэсгийг компанийн өөрийн хөрөнгө гэнэ” гэж заасан, хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн хувьд өөрийн оруулсан хөрөнгийн хэмжээгээр хариуцлага хүлээх тул хувьцаа эзэмшигч нарт нэрлэн заасан гүйлгээ хийснийг “компанийн нэг данснаас нөгөө дансанд шилжүүлсэн, өөрсдийн авах ёстой ногдол ашгийг банкинд шилжүүлсэн” гэж үзэх боломжгүй ...” гэжээ.

Гурав. Хэрэглэвэл зохих хуулийг хэрхэн тайлбарлаж хэрэглэх талаар:

Шүүхүүд маргаан бүхий актын Нэг.-ийн 1 дэх хэсгийн хууль зүйн үндэслэлийг тайлбарлахдаа “Х банк”  ХХК-ийн хувьцаа эзэмшигч нар нь Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн (2006 оны) 13 дугаар зүйлийн 13.1.3-т заасан “ногдол ашгийн орлого”, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн (2006 оны) 9 дүгээр зүйлийн 9.1.3-т заасан “ногдол ашгийн орлого” олсон ба энэ нь Хүн амын орлогын албан татварын тухай хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.4, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.3-т тус тус заасан “ногдол ашгийн орлогод хувь нийлүүлсэн хуулийн этгээдээс ашиг хуваах, хувь хүртээх хэлбэрээр авсан мөнгөн болон мөнгөн бус орлого …” тул гомдол гаргагч нь Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн (2006 оны) 21 дүгээр зүйлийн 21.5-д заасны дагуу хувьцаа эзэмшигч нарт шилжүүлсэн орлогоос татвар суутган авч төсөвт төлөх үүрэгтэй гэж дүгнэсэн.

Энэ маргааны тухайд хариуцагч гомдол гаргагчийг “татвар суутган төлөх үүргээ биелүүлээгүй” гэж буруутган акт тавьсан тул хариуцагчийн “шаардах эрх” хэдийд үүсэх вэ гэдгийг шалгах шаардлагатай. Үүний тулд гомдол гаргагч компанийн хувьцаа эзэмшигч нарт ногдол ашгийн татвар төлөх үүрэг үүссэн эсэхийг тодруулах нь зүйтэй байна. Өөрөөр хэлбэл, эхэлж хувьцаа эзэмшигч нарт татвар төлөх үүрэг үүсэж байж компанид (гомдол гаргагчид) суутган төлөх үүрэг үүсэх ба энэ тохиолдолд хариуцагчид шаардах эрх үүснэ.   

Иймд гомдол гаргагч “Х банк”  ХХК-ийн хувьцаа эзэмшигч нарт “ногдол ашгийн татвар” төлөх үүрэг үүссэн эсэхийг шалгахын тулд дээрх хуулиудад заасан татвар ногдох обьект болох “ногдол ашгийн орлого” гэж юу болохыг эдийн засгийн агуулгаар нь, мөн тухайн орлогод татвар ногдуулах урьдчилсан нөхцөлийг татварын эрх зүйн зарчмаар тайлбарлах шаардлага үүсэж байна.

“Ногдол ашиг” гэдэг нь хувьцаа эзэмшигч нарт олгох компанийн ашгийн хуваарилалт. Иймд “ногдол ашгийн орлого” гэдэг нь компанийн цэвэр ашгаас хувьцаа эзэмшигч нарын авч буй бодит орлого буюу хөрөнгө юм.

Татварын эрх зүйн зарчмаар аливаа “орлогын” албан татварыг татвар төлөгчийн олсон орлогод ногдуулна,[3] тодруулбал, татвар төлөгч тухайн орлогыг бодитоор олсон тохиолдолд татвар ногдуулах үндэслэл бүрдэнэ. Ногдох орлого байгаа бол хэн нэгэн хувь этгээдэд хамаарч тухайн ногдох орлогын эх сурвалжийг захиран зарцуулсан байна.[4] Өөрөөр хэлбэл, татвар ногдох орлого нь хувь этгээдийн мэдэлд бодитоор шилжсэн байх бөгөөд ингэснээр тухайн этгээд тус орлогыг захиран зарцуулах боломжтой байх юм.

Энэ зарчмыг Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.4 болон Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.3-т тодорхой заасан байна. Тодруулбал, уг хуулийн урьдчилсан нөхцөлийн дагуу:

1.хувь нийлүүлсэн хуулийн этгээдээс “ногдол ашиг хуваах, хувь хүртээх” хүсэл зорилготой (шийдвэр гарсан) байна;

2.хувьцаа эзэмшигч ногдол ашгийг “авсан” байна;

3.(авсан ногдол ашиг нь) “мөнгөн” болон “мөнгөн бус” орлого байна.

Гэтэл энэхүү маргааны тухайд дээрх хуулийн урьдчилсан нөхцөлийн аль нь ч хангагдаагүй гэж үзэхээр байна. Учир нь:

1.Гомдол гаргагч ногдол ашиг хуваарилах хүсэл зоригтой байгаагүй, харин Монголбанкны шаардлагаар хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн хэмжээгээ нэмэх үүрэг хүлээсэн тул холбогдох шийдвэрийг гаргасан;

2.Хувьцаа эзэмшигч нар ногдол ашгийг бодитоор аваагүй буюу тэдний мэдэлд шууд захиран зарцуулах боломжтой ямар нэгэн мөнгөн болон мөнгөн бус орлого шилжээгүй; 

3.Нэгж хувьцааны үнэ нэмэхийг “ногдол ашиг”-ийг хувьцаагаар буюу “мөнгөн бус” хэлбэрээр авсан гэж үзэх боломжгүй.

Учир нь, хуульд зааснаар ногдол ашгийг мөнгөн болон мөнгөн бус хэлбэрээр олгож болно. Мөнгөөр олгосон тохиолдолд компанийн данснаас бэлэн мөнгөний зарлага гарч, тухайн мөнгө нь хувьцаа эзэмшигч нарын мэдэлд бодитоор шилжинэ. Тухайлбал, “Х банк”  ХХК-ийн хувьцаа эзэмшигч иргэн Д.Х-гийн хувийн дансанд, эсхүл “С х” юм уу “Т б т” гэсэн компанийн дансанд орсноор (орлогоор бүртгэгдсэнээр) хувьцаа эзэмшигчид нь тухайн орлогыг захиран зарцуулах боломжтой болно. Энэ маргааны тухайд шүүхүүд гомдол гаргагчийг ногдол ашгийг “мөнгөөр” бус, харин “мөнгөн бус” хэлбэрээр буюу “хувьцаагаар” олгосон гэж дүгнэсэн.

Иймд “мөнгөн бус орлого” гэснийг эдийн засгийн агуулгаар нь тайлбарлах шаардлага үүсэж байна. Компани ногдол ашгийг нэг бол мөнгөөр, эсхүл мөнгөн бус хэлбэрээр олгож болох тул хувьцаа эзэмшигчийн авсан “мөнгөн бус орлого” нь мөнгөөр илэрхийлж/хөрвөж болох “хөрөнгө” байх нь. Хөрөнгийг хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө гэж ангилдаг. Иймээс ногдол ашгийг “мөнгөн бус” хэлбэрээр олгоно гэдэг нь мөнгөний оронд хөдлөх юм уу үл хөдлөх хөрөнгө өгөхийг хэлнэ. Бодит байдалд (олон улсад болон дотоодод) компани ногдол ашгийг “хувьцаагаар”, “векселийн өглөгөөр”[5], “хөрөнгөөр”[6] олгодог байна. Хувьцаа, векселийн аль аль нь “үнэт цаас” буюу “хөдлөх хөрөнгө”-д тооцогдоно.

“Хувьцаагаар ногдол ашиг олгох” гэдэг нь хувьцаа эзэмшигч бэлэн мөнгө авахын оронд компанийн нэмэлт хувьцааг авахыг хэлнэ. Компани бэлэн мөнгөний нөөц багатай, эсвэл өөрийн бизнесийг тэлэх зорилготой байгаа тохиолдолд эрх бүхий этгээдээс (ТУЗ/Хувьцаа эзэмшигчдийн хурал) нэмэлт[7] хувьцаа гаргаж, “ногдол ашгийг хувьцаагаар тараах” тухайгаа зарлана. Хувьцаа эзэмшигчдийн хувьд захиран зарцуулах боломжтой (хэрэв бэлэн мөнгө хэрэгтэй бол хэдийд ч худалдаж болох) бодит хөрөнгө буюу хувьцаа олгогдсон байна. Ийм ч учир олон улсын практикт хувьцаагаар ногдол ашиг тараах тохиолдолд татварыг тухайн хувьцаагаа худалдах үед нь суутган төлдөг байна.[8] Үүнээс үзвэл, хувьцаа эзэмшигч ногдол ашгийн орлогыг “бодитоор олсон” (хувьцаагаа борлуулж мөнгөөр авсан) үед нь татвар ногдуулдаг гэж ойлгогдохоор байна.

Иймд Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.4, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.3-т заасан “авсан” гэснийг компани ногдол ашгийг мөнгөн болон мөнгөн бус аль ч хэлбэрээр олгосон тохиолдолд тухайн орлого буюу хөрөнгө нь хувьцаа эзэмшигчийн мэдэлд бодитоор шилжсэн буюу захиран зарцуулах боломжтой байхыг ойлгоно. Гэтэл энэ тохиолдолд гомдол гаргагч ногдол ашгийг хувьцаагаар олгох шийдвэр гаргаагүй, хувьцаа эзэмшигчдийн эзэмшиж буй хувьцааны тоо нэмэгдээгүй, өөрөөр хэлбэл тэдний мэдэлд захиран зарцуулах боломжтой үнэт цаас буюу хувьцаа нэмж олгогдоогүй байна.   

Тэгвэл гомдол гаргагч нэгж хувьцааны үнийг нэмэгдүүлэх байдлаар “үнэт цаасны хэлбэрээр” ногдол ашиг тараасан уу? гэсэн асуулт үүснэ.[9] Үүнд хариулахын тулд эхэлж “нэгж хувьцааны үнийг нэмэгдүүлэх”-ийн зорилго юу вэ? гэдгийг тодруулах нь зүйтэй.

Хяналтын шатны шүүхийн тогтоолын Хянавал хэсгийн 18-д нэгэнтээ дүгнэсэнчлэн, “хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн хувьд хувьцаа эзэмшигч өөрийн оруулсан хөрөнгийн хэмжээгээр хариуцлага хүлээдэг”. Иймд хувьцаа эзэмшигч нарын оруулсан хөрөнгийн хэмжээ өсөх хэрээр тухайн компанийн төлбөрийн чадвар нэмэгддэг, өөрөөр хэлбэл, компани алдагдалд орох тохиолдолд хувьцаа эзэмшигчдийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгөөс өр, төлбөрийг барагдуулдаг. Энэ ч зорилгоор Монголбанкнаас системийн тогтвортой байдлыг хангах, банкны үйл ажиллагааны эрсдэлээс харилцагч, хадгаламж эзэмшигчдийг хамгаалах үүднээс арилжааны банкуудын хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн хэмжээг 50 тэрбум төгрөг хүртэл нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан байна.[10] Тэгвэл энэхүү төрийн байгууллагын шийдвэрийн дагуу гомдол гаргагч нь энгийн хувьцааны нэрлэсэн үнийг өсгөж, компанийн банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгө буюу дүрмийн сангаа нэмэгдүүлснийг хувьцаа эзэмшигчдэд ашиг хуваарилсан гэж үзэх боломжгүй юм.   

Компани өөрийн хөрөнгө буюу эздийн өмчөө хэрхэн захиран зарцуулах нь тухайн компанийн эзэд буюу хувьцаа эзэмшигчдийн бүрэн эрхийн асуудал.[11]  Тухайлбал, ногдол ашиг хуваарилах, эсхүл ногдол ашиг авахын оронд бэлэн мөнгөө хадгалах, хөрөнгө оруулалт хийх юм уу нэгж хувьцааны үнийг нэмэх замаар дүрмийн сангаа нэмэгдүүлэх[12] зэргээр шийдвэрлэх эрхтэй.[13]

Гагцхүү компани өөрийн хөрөнгийн нэг хэсгээс (тухайлбал, хуримтлагдсан ашгаас) нөгөө хэсэг болох хувь нийлүүлсэн хөрөнгөө өсгөхийн тулд эхэлж заавал хувьцаа эзэмшигч нарт ногдол ашиг хуваарилах үүрэгтэй юу, хувьцаа эзэмшигч нар зөвхөн ногдол ашгийн татвар төлсний дараа л компанид хувь нийлүүлсэн хөрөнгөө нэмэх боломжтой болох уу? Хувь хүний болон аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн дээрх зохицуулалтууд нь ийм зорилгыг агуулж байна уу? гэсэн асуулт үүсэх боломжтой.

Эдийн засгийн агуулгаар нь авч үзвэл, компанийн өөрийн хөрөнгийг бүрдүүлэгч хуримтлагдсан ашиг, нэмж төлөгдсөн капитал, нөөцийн сангийн хөрөнгө зэрэг нь компанийн хувь нийлүүлэгчдийн анх оруулсан хөрөнгийн үр шим буюу тухайн хөрөнгөөр аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулсны үр дүнд бий болсон компанийн өөрийн орлого юм. Компани нэгэнт төлөх ёстой өр төлбөр, татвараа төлсөн тохиолдолд үлдсэн хөрөнгөө хэрхэн зарцуулах нь эздийн мэдлийн асуудал бөгөөд энэхүү нэг эх үүсвэрээс бий болсон өөрийн “цэвэр орлого”-оороо эргээд компанийнхаа хувь нийлүүлсэн хөрөнгө буюу дүрмийн санг нэмэгдүүлэх бүрэн эрхтэй, энд татвараас зайлсхийх, далд ашиг хуваарилсан агуулга байхгүй.

Зарчмын хувьд компани дүрмийн сангаа гадаад болон дотоод эх үүсвэрээр нэмэгдүүлэх боломжтой. Гэтэл компанийн дүрмийн сан буюу хувь нийлүүлсэн хөрөнгөө нэмэгдүүлэхийн тулд хуримтлагдсан ашгаасаа заавал ногдол ашиг тараана гэх агуулга нь хувьцаа эзэмшигчид нь ногдол ашиг авахаас татгалзах эрхгүй, харин заавал авах үүрэгтэй, ийнхүү татвар төлсний дараа л тухайн орлогоороо хувь нийлүүлсэн хөрөнгөө нэмэх боломжтой гэсэн дүгнэлтэд хүргэнэ. Энэ нь угтаа компани зөвхөн гадаад эх үүсвэрээр л дүрмийн сангаа нэмэгдүүлэх боломжтой гэсэн агуулгыг илэрхийлнэ, гэтэл ийм хуулийн хязгаарлалт алга байна.

Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.4 болон Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.3-ын агуулга нь “ногдол ашгийн орлогод мөнгөн болон мөнгөн бус орлого хамаарна” гэснээс бус компани өөрийн эх үүсвэрээр хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн хэмжээг нэмэгдүүлэхийн тулд эхэлж заавал ногдол ашиг тараах ёстой гэсэн үүрэгжүүлсэн зохицуулалт биш юм.

Хяналтын шатны шүүх дээрх үндэслэлээ дэмжиж хэд хэдэн дүгнэлт хийсэн. Тухайлбал, тогтоолын Хянавал хэсгийн 13-т “Энэ тохиолдолд “Х банк”  ХХК нь өөрийн хувьцаа эзэмшигч ... нэг бүрийн нэр дээрх энгийн хувьцааны дансанд нийт 19 тэрбум төгрөгийг өөрийн нөөцийн сан, нэмж төлөгдсөн капитал данснаас гаргаж, хувааж шилжүүлсэн нь хувьцаа эзэмшигч нарт “мөнгөн бус хэлбэрээр ногдол ашиг хуваарилсан” агуулгатай ...” гэжээ. Уг дүгнэлтийн агуулгаас үзвэл, “компанийн данснаас 19 тэрбум төгрөгийг гаргаж, хувьцаа эзэмшигч нарын нэрийн дансанд шилжүүлсэн тул ногдол ашиг хуваарилсан” гэж ойлгогдохоор байна.

Гэтэл Монголбанкны Ерөнхийлөгч болон Сангийн сайдын 2017 оны 11 дүгээр хамтарсан тушаалын 4-р хавсралтаар батлагдсан “Банкны санхүүгийн тайлан, тодруулга бэлтгэх аргачлал”-д зааснаар[14] Банкны санхүүгийн байдлыг хөрөнгө, өр төлбөр, өөрийн хөрөнгөөр харуулах бөгөөд банкны “өөрийн хөрөнгө” гэдэг нь банкны хөрөнгөөс өр төлбөрийг хассаны дараа үлдэх хэсэг юм.[15] Энэхүү “өөрийн хөрөнгө”-д хувь нийлүүлсэн хөрөнгө, нэмж төлөгдсөн капитал, хуримтлагдсан ашиг, алдагдал зэрэг хамаарна. “Хувь нийлүүлсэн хөрөнгө” нь банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгө, давуу эрхтэй хувьцаа, энгийн хувьцаанаас бүрдэнэ.

Уг хэргийн тухайд авч үзвэл, хувьцаа эзэмшигч нарын “энгийн хувьцааны данс” гэдэг нь “хувь нийлүүлсэн хөрөнгө”-ийн хэмжээг илэрхийлсэн дансны бүртгэл бөгөөд нэмж төлөгдсөн капитал, хуримтлагдсан ашиг, нөөцийн сан (эдгээр дансанд байршуулсан мөнгөн хөрөнгө) нь бүгд “Х банк”  ХХК-ийн “өөрийн хөрөнгө”-д хамаарна. Нэг үгээр хэлбэл, гомдол гаргагч нь 19 тэрбум төгрөгийг компанийн “нөөцийн сан”, “нэмж төлөгдсөн капитал” данснаас гаргаж, хувьцаа эзэмшигч нарын нэр дээрх “энгийн хувьцааны”[16] дансанд шилжүүлсэн нь компани өөрийн хөрөнгөд хамаарах нэг данснаас нөгөө дансанд шилжүүлсэн бөгөөд үүний үр дүнд компанийн “өөрийн хөрөнгө”-д ямар нэгэн өөрчлөлт (нэмэгдэх, хасагдах) гараагүй. Ийнхүү компанийн өөрийн хөрөнгө нь хасагдаагүй байхад хувьцаа эзэмшигч нарыг орлого олсон гэж үзэж татвар төлөх үүрэг хүлээлгэх, улмаар гомдол гаргагчийг татвар суутган төлөх үүрэгтэй гэж үзэх үндэслэлгүй юм.

Гэтэл хяналтын шатны шүүхийн тогтоолын Хянавал хэсгийн 17-д “... уг хуваарилагдсан 19 тэрбум төгрөгийг тухайн “компанийн өмч хөрөнгөөс гараагүй”, ... гэх үндэслэлгүй, компанийн үйл ажиллагааны ашгаас бий болсон хөрөнгөөс эздийн нэгж хувьцааны үнийг өсгөж, үнэт цаасны хэлбэрээр ногдол ашиг тараасан байна.” гэж “эздийн өмч”, компанийн “өөрийн хөрөнгө”-ийг ялгаатай мэтээр тайлбарлажээ.

Мөн тогтоолын Хянавал хэсгийн 18-д “Компанийн тухай хуулийн 30 дугаар зүйлийн 30.2-т “Компанийн балансад тусгагдсан биет болон биет бус хөрөнгийн дүнгээс компанийн нийт өр төлбөрийг хасаад үлдсэн хэсгийг компанийн өөрийн хөрөнгө гэнэ” гэж заасан, хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн хувьд өөрийн оруулсан хөрөнгийн хэмжээгээр хариуцлага хүлээх тул хувьцаа эзэмшигч нарт нэрлэн заасан гүйлгээ хийснийг “компанийн нэг данснаас нөгөө дансанд шилжүүлсэн, өөрсдийн авах ёстой ногдол ашгийг банкинд шилжүүлсэн” гэж үзэх боломжгүй ...” гэсэн байна.

 Компанийн тухай хуулийн дээрх зохицуулалт нь “Банкны санхүүгийн тайлан, тодруулга бэлтгэх аргачлал”-ын 3.2-ын (в)-д заасантай агуулга нэг бөгөөд “компанийн өөрийн хөрөнгө” гэх ойлголтыг нягтлан бодох бүртгэлээр “эздийн өмч” гэсэн ойлголтоор илэрхийлдэг ба үүнд дээр дурдсанчлан хувьцаа эзэмшигчдийн оруулсан хөрөнгө буюу хувьцаа, тухайн хөрөнгийг ашигласны үр дүнд олсон капитал буюу хуримтлагдсан ашиг хамаардаг. Угтаа “компанийн өөрийн хөрөнгө” болон “эздийн өмч” гэх ойлголт нь нэг юм.

Хяналтын шатны шүүхийн тогтоолын Хянавал хэсгийн хэд хэдэн заалтаар (14, 15, 17, 18) “Х банк”  ХХК-ийн хувьцаа эзэмшигч нарыг “ногдол ашиг хүртсэнтэй ижил эдийн засгийн үр ашиг олсон”, “өмч хөрөнгийн хэмжээ нь нэмэгдсэн нь тухай этгээдүүдийн хувьд орлого бодитоор олсон буюу татвар төлөх үндэслэл болно” гэх зэргээр дүгнэсэн. Үүнээс дараах асуултууд үүснэ.

1.Хувьцаа эзэмшигч нар ногдол ашиг хүртсэнтэй адил эдийн засгийн үр ашиг олсон уу?

Нэрлэсэн хувьцааны үнэ 5000 төгрөг байсныг 8000 төгрөг болгосноор хувьцаа эзэмшигч нарт ямар нэгэн эдийн засгийн үр ашиг шууд бий болохгүй. Учир нь, хувьцаа эзэмшигч нэг бүр нь 5000 төгрөгийн үнэтэй, 100 ширхэг хувьцаа эзэмшиж байхад авах ногдол ашгийн хэмжээ нь нэг бүр нь 8000 төгрөгийн үнэтэй, 100 ширхэг хувьцаа эзэмшсэнээр авах ногдол ашгийн хэмжээтэй адил. Өөрөөр хэлбэл нэгж хувьцааны үнэ нэмэгдсэнээр авах ногдол ашгийн хэмжээ нэмэгдэхгүй. Харин хувьцаа эзэмшигч 8000 төгрөгийн үнэтэй хувьцаагаа зарах тохиолдолд 3000 төгрөгийн орлогыг бодитоор олж, эдийн засгийн үр ашиг хүртэх боломжтой. Гэхдээ энэ тохиолдолд тухайн этгээд “ногдол ашгийн орлого” бус хөрөнгө/эрх борлуулсны орлого олсон гэж үзэх бөгөөд түүндээ орлогын албан татвар төлнө. Өөрөөр хэлбэл, нэгж хувьцааны үнэ нэмэгдсэн нь хувьцаа эзэмшигчийн хувьд “шууд бус” орлого мөн боловч энэ нь “ногдол ашгийн орлого” биш, иймд тухайн татварыг шууд төлөх үүрэг үүсэхгүй. Харин тухайн шууд бус орлогыг бодитоор олох үедээ буюу хувьцааг нэмэгдсэн/нэрлэсэн үнээр борлуулах үед олох ашгийн зөрүүндээ орлогын албан татвар төлөх үүрэг үүснэ. Гэхдээ зах зээлийн бодит үнэ буюу борлуулалтын үнэ нь нэрлэсэн үнэтэйгээ адил, эсхүл илүү юм уу бүр бага ч байж болох бөгөөд хэрэв бага бол (ашиг олоогүй тул) татвар төлөхгүй нь ойлгомжтой. 

2.Хувьцаа эзэмшигчийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн хэмжээ нэмэгдсэн тухай этгээдүүдийн хувьд орлого бодитоор олсон гэж үзэж, татвар төлөх шууд үндэслэл болох уу?

Дээр тайлбарласанчлан, хувьцаа эзэмшигчийн хөрөнгө гээд байгаа нь угтаа компанийн өөрийн хөрөнгө бөгөөд хувьцаа эзэмшигч нэгж хувьцааны нэмэгдсэн дүнгээр нэрийн дансанд нь шилжсэн мөнгөн хөрөнгийг захиран зарцуулах эрхгүй тул “орлого бодитоор олсон” гэж үзэх боломжгүй. Нягтлан бодох бүртгэлийн үүднээс авч үзвэл хувь хүн, хуулийн этгээдийн санхүүгийн тайланд тодорхой хэмжээний хөрөнгө, орлого нэмэгдэж байж татвар төлөх үүрэг үүснэ. Гэтэл компанийн хувьцааны үнэ нэмэгдсэн тохиолдолд хувьцаа эзэмшигч хувь хүн, хуулийн этгээдийн санхүүгийн тайланд энэ нь “орлого”-оор бүртгэгддэггүй. Нэгэнт хувьцаа эзэмшигч ямар нэгэн “бодит орлого” олоогүй, ядаж хувьцааных нэмэгдсэн үнэ тухайн этгээдийн санхүүгийн тайланд “орлого”-оор бүртгэгдээгүй байхад татвар төлөх үүрэг үүсэхгүй юм. Энгийнээр хэлбэл, эзэмшиж буй хувьцааных үнэ нэмэгдлээ гээд ногдол ашгийн татвар төлөх шууд үндэслэл болохгүй.

Түүнчлэн, шүүхийн шийдвэрт дүгнээгүй үлдсэн нэг асуудал бол хэрэв компанийн “хуримтлагдсан ашиг”-аас шилжүүлсэн хөрөнгийг “ногдол ашиг” гэж үзэж байгаа бол бусад өөрийн хөрөнгөөс, тухайлбал, энэ тохиолдолд “нэмэгдсэн капитал”, “нөөцийн сан”-аас шилжүүлсэн хөрөнгийг яагаад ногдол ашиг гэж үзсэн нь тодорхойгүй үлджээ. Учир нь үйл ажиллагаа нь хэвийн явагдаж байгаа компанийн хувьд тухайн жилийн цэвэр ашиг юм уу хуримтлагдсан ашгаас ногдол ашгийг тараадаг бол үйл ажиллагаа нь доголдсон санхүүгийн хүндрэлд орсон компанийн хувьд нэмэгдэж төлөгдсөн капиталаас ногдол ашиг тараах тохиолдол байдаг. Гэхдээ энэ тохиолдолд компанийн ашгаас бус харин аль хэдийн хөрөнгө оруулсан өөрийн хөрөнгөөс авч байгаа гэдэг агуулгаараа олон улсын практикт ногдол ашгийн татвар авдаггүй байна.[17]

Нэгтгэн дүгнэвэл, компани “өөрийн хөрөнгө”-өөр дүрмийн сангаа нэмэгдүүлэхийг компанийн хувьцаа эзэмшигчид Хүн амын орлогын албан татварын тухай хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.1.3, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн (2006 оны) 9 дүгээр зүйлийн 9.1.3-т заасан “ногдол ашгийн орлого” олсон гэж үзэхгүй тул татвар төлөх үүрэг үүсэхгүй. Нэгэнт хувьцаа эзэмшигчид татварын үүрэг үүсээгүй тохиолдолд суутган төлөгчийн үүрэг гэж байхгүй. Иймд энэ тохиолдолд хариуцагчид шаардах эрх үүсээгүй гэж үзэж байна. 

Дээрх үндэслэлүүдээр цаашид ижил төстэй хэргийг хянан шийдвэрлэхэд хуулийн өрсөлдөх тайлбар байлгах үүднээс энэхүү тусгай саналыг бичив.

ШҮҮГЧ                                                 Г.БАНЗРАГЧ